zondag 3 april 2022

Collectegebed vijfde zondag van de Veertigdagentijd - “Naar zijn voorbeeld, blijmoedig een leven van liefde te leiden”


“Naar zijn voorbeeld, blijmoedig een leven van liefde te leiden”

I n l e i d i n g
“Ambulate in dilectione, sicut et Christus dilexit nos et tradidit semetipsum pro nobis oblationem” -  Leid een leven van liefde naar het voorbeeld van Christus die ons heeft bemind en zich voor ons heeft overgeleverd als offergave (Ef 5,2).
Met deze aansporing en tegelijkertijd vermaning uit de Brief aan de Efeziërs hangt het collectegebed van deze zondag samen. Het “blijmoedig een leven van liefde leiden” in de Nederlandse vertaling is niets anders dan waarop de oratie doelt als zij zegt “ut in illa caritate…..inveniamur ipsi”, dat wij zelf in die liefde worden bevonden, dat is, dat wij zelf deze liefde beoefenen. “Die liefde” is de liefde “waarmee Christus ons heeft bemind en zich voor ons heeft overgegeven”, “die liefde waarmee de Zoon de wereld heeft bemind en zich aan de dood heeft overgeleverd”. Het gebed verklaart verder waarin deze liefde zich manifesteert: “te opitulante, alacriter ambulantes” – om met uw hulp blijmoedig een leven van liefde te leiden.

T e k s t
Missale Romanum 1970
Quæsumus, Domine, Deus noster,
 ut in illa caritate, qua Fílius tuus diligens mundum morti se tradidit, inveniamur ipsi, te opitulante, alacriter ambulantes.

Altaarmissaal Nederlandse Kerkprovincie 1979
Heer onze God,
uit liefde tot de wereld heeft uw Zoon zich aan de dood overgeleverd.
Wij bidden U: geef ons uw hulp om, naar zijn voorbeeld, blijmoedig een leven van liefde te leiden.

Werkvertaling
Wij bidden U, Heer onze God,
[op] dat wij ook zelf met uw hulp in die liefde waarmee uw Zoon uit liefde tot de wereld zich aan de dood overleverde, bevonden worden blijmoedig te leven.

L i t u r g i s c h e  a n t e c e d e n t e n

Het collectegebed van vandaag kwam niet voor in de vorige edities van het Romeinse Missaal. Het is afkomstig uit het Liber Mozarabicus Sacramentorum, f.706. (De Mozarabische liturgie was ook de bron voor het collectegebed van de 2e zondag van de Veertigdagentijd en voor de Vastenhymne Attende Domine et miserere). De Mozarabische ritus die teruggaat tot op de 6e eeuw, is de tweede best gedocumenteerde Latijnse katholieke ritus voor wat betreft overgeleverde handschriften. In 1085 werd deze ritus afgeschaft behalve in een zestal parochies in Spanje. In 1500 werd een Mozarabisch Missaal uitgegeven waarin een aantal elementen uit de Romeinse ritus was opgenomen en dat vervolgens werd goedgekeurd door paus Julius II (+1513). Franciscus kardinaal Ximenez de Cisneros (+1517) richtte in Toledo een kapel en een college van 13 priesters op, wier taak het zou zijn de Mozarabische ritus te handhaven zelfs na de hervormingen van het Concilie van Trente en het opleggen van de Romeinse ritus. Een nieuwe editie van het Missale Hispano-Mozarabicum werd gepubliceerd in 1991; paus Johannes-Paulus II celebreerde de H.Mis volgens dit Missaal in de jaren 1992 en 2000.

S t r u c t u u r a n a l y s e

1.Quæsumus, Domine, Deus noster,
2.ut in illa caritate, qua Fílius tuus diligens mundum morti se tradidit, inveniamur ipsi, te opitulante, alacriter ambulantes.
Ad 1
Opvallend andere opbouw van de eerste regel van het collectegebed. Aan de kop van de collecta
staat het praedicaat quæsumus, wij bidden, wij vragen [U], gevolgd door een drievoudige anaklese
van God: Domine, Deus noster in de vocativus. In deze aanspreekvorm is een alliteratie verwerkt, de
op elkaar volgende hoofdletters D benadrukken op stilistische wijze de grootheid van God tegenover
de kleinheid van de smekeling in het verbum quæsumus.
Quæsumus behoort als vorm tot de groep van de verba defectiva: onvolledige (>defecte=) werkwoorden waarvan slechts enkele alleenstaande vormen voorkomen, nl. quæso en quæsumus - ik bid, wij bidden. De liturgie van de Kerk hanteert bij voorkeur de meervoudsvorm die frequent voorkomt in de oraties, echter bij uitzondering aan de kop van het gebed zoals in onderhavige oratie van deze zondag. Ook de oratio post communionem van deze zondag begint opvallend met het verbum quæsumus gevolgd door de anaklese.
Ad 2
ut in illa caritate, qua Fílius tuus diligens mundum morti se tradidit, inveniamur ipsi, te opitulante, alacriter ambulantes.
Finale/doelaanwijzende of consecutieve/gevolghebbende bijzin, klassiek ingeleid door het voegwoord ut, opdat, zodat.. die als object van de bede van r. 1 kan worden beschouwd. Deze bijzin wordt onderbroken door twee volgende bijzinnen: de relatieve bijzin qua..tradidit en een bijwoordelijke bijzin te opitulante met de constructie van een ablativus absolutus.
[ut] inveniamur ipsi […] alacriter ambulantes: opdat/zodat wij zelf worden bevonden: predicaat in de coniunctivus afhankelijk van het voegwoord ut, gevolgd door en verbonden met een bijwoordelijke bepaling in de participium præsentis activi-constructie alacriter ambulantes. Deze constructie preciseert het in de werkwoordsvorm inveniamur opgesloten subject nader: opdat/zodat wij blijmoedig levend worden bevonden. Te opitulante: bijwoordelijke bijzin in de ablativus absolutusvorm. Opitulari (deponens), helpen, hulp verlenen. De ablativus absolutus kan vertaald worden door een bijzin met bijwoordelijke betekenis of door een voorzetselbepaling /bijwoordelijke bepaling, zoals in het geval Te opitulante: met uw hulp [zoals in de werkvertaling]. Het persoonlijke voornaamwoord Te heeft als antecedent de in r. 1 genoemde vocativus.
In illa caritate, in die liefde: bijwoordelijke bepaling in de ablativusvorm die een gesteltenis aanduidt. Het begrip in illa caritate wordt nader uitgelegd door de relatieve bijzin qua….se tradidit die in de indicativus staat omdat het om een reëel feit gaat, waarin de participium præsensconstructie diligens mundi welke vertaald kan worden met een redengevende bijzin: omdat Hij de wereld beminde.

B e k n o p t  v o c a b u l a r i u m

Alacriter, bijwoord afgeleid van de adiectiefvorm alacer,cris, cre, opgewekt, vrolijk, levendig. Alacritas, vrolijkheid.
Ambulantes, participium præsentis activi in het meervoud van het verbum ambulare, 1. Wandelen, reizen 2. Een levenswandel leiden, leven. (Vgl. de “Nederlandse”afleidingen, ambulance, ambulant)
Inveniamur, 1e pers. meervoud coniunctivus præsentis passivi van invenire, veni, ventum, 1. Vinden, aantreffen 2. Uitvinden, ontdekken 3. Bekomen, bereiken.

C o m m e n t a a r

De 5e zondag van de Veertigdagentijd werd traditioneel Passiezondag genoemd maar sinds de Novus Ordo draagt Palmzondag ook die naam, zodat de aanduiding 1e en 2e Passiezondag het onderscheid duidelijk moet maken. Met de 5e zondag begon de “Passietijd”. Deze zondag werd ook Iudica-zondag genoemd naar het beginwoord van de Introitus (Ps 42,1) en soms – maar niet in onze traditie – Repus, een afkorting van repositus (analoog begrip voor absconditus of “verborgen”) omdat vanaf deze liturgische dag tot het einde van de viering van de Passie van de Heer op Goede Vrijdag de kruisen en beelden in de kerken met paarse of rode doeken worden bedekt.  Het is als het ware een “reduceren” van de liturgie, de Kerk ondergaat een liturgische dood vóór het Paasfeest.
Het is een bijzondere gewaarwording, wanneer men vóór de 1e Vespers van deze zondag het koor betreedt en de kruisen met paarse doeken ziet bedekt en alle ornamenten uit kapel en kloostergangen zijn verwijderd nadat eerder bij het begin van de Vasten de muziek, de bloemen en het Alleluia reeds uit de liturgie waren verdwenen.
Na de Eucharistieviering in de avond van Witte Donderdag wordt het H.Sacrament naar een andere plaats overgebracht, het altaar wordt ontbloot, de klokken zwijgen vanaf het Gloria en de altaarschellen rinkelen niet langer maar worden vervangen door houten kleppers. Goede Vrijdag is een a-liturgische dag en bij het begin van de Paaswake zijn we zelfs beroofd van het licht! Deze liturgische dood van de Kerk geeft aan hoe Christus zichzelf van zijn heerlijkheid ontledigde om ons te verlossen van onze zonden en om ons te leren wie wij zijn. Als wij met hart en ziel ons kunnen invoegen in de liturgie van de Kerk waarin deze sacrale mysteries worden geactualiseerd en gevierd, delen we door onze actieve ontvankelijkheid in de verlossende mysteries van het Lijden, de Dood en de Verrijzenis van Christus maar heeft dit delen ook diep ernstige consequenties voor ons eigen leven en dood. De actieve ontvankelijkheid steunt op de genade van ons Doopsel en de gewone staat van genade.

Er zijn parallellen tussen de collectegebeden van de Veertigdagentijd en die van de Advent. We zien thema’s van beweging, van een pelgrimstocht. Wij gaan inderdaad op naar een groot feest van de Kerk, maar belangrijker is dat we ons definitief op weg begeven naar de mysteries welke de oraties voor ons actueel ontvouwen.
Als we een blik slaan op de commentaren van de H. Augustinus van Hippo (+430), zijn wij als gedoopten die het Mystieke Lichaam van Christus vormen, de Kerk, met de Heer, het hoofd van de Kerk,  onderweg  naar Jeruzalem: het Jeruzalem van ons eigen lijden en het nieuwe Jeruzalem van onze verrijzenis. Christus legde deze tocht zó af dat wij deze ook kunnen maken en kunnen worden verlost. In de liturgie is de ene en de gehele mystieke Christus onderweg, met name gedurende de Veertigdagentijd. Elk jaar legt Christus in ons die weg van zijn Lijden af, en wij leggen in Hem de weg af die in liturgisch kader uitgezet is door onze heilige Moeder de Kerk en haar gewijde bedienaren. Wij moeten onszelf met hart, geest en wil verenigen met de mysteries die worden uitgedrukt in de liturgie.
“Toen de dagen van zijn verheffing hun vervulling tegemoet gingen, aanvaardde Hij vastbesloten de reis naar Jeruzalem” (Lc 9,51).
Ons lijden, onze weg naar Jeruzalem ligt in ons gewetensonderzoek en in een goede biecht, in onze werken van zelfversterving en van barmhartigheid.
Met het vertalen van het element in het collectegebed “te opitulante” met “geef ons uw hulp…” kunnen we op het terrein komen van de Pelagiaanse discussie. De Latijnse collectegebeden vermijden zelfs alles wat maar kan zwemen naar het Pelagianisme (1) als het gaat om Gods “hulp”. In het collectegebed van vandaag lezen we  (letterlijk): dat wij zelf in die liefde waarmee uw Zoon uit liefde tot de wereld zich aan de dood heeft overgeleverd, mogen worden bevonden”. In het Latijn spreken we over caritas, naastenliefde, offerliefde welke van de kant van God met betrekking tot ons vrije genadegaven zijn. Caritas is de theologische deugd die ons in staat stelt God vanwege Hem zelf te beminnen en onze naasten zoals onszelf. De Nederlandse vertaling van het collectegebed wil dat wij “naar zijn voorbeeld” een leven van liefde leiden. De “sensus catholicus” gaat echter verder. Zeker, Christus en zijn liefde zijn ons volmaakt “voorbeeld”. Maar de Latijnse versie  verbindt ons veel intiemer met die liefde, en wel in die mate dat Gods “hulp” actueel er in voorziet dat wij alles wat we doen in een diepe eenheid met Christus’ eigen liefde doen. Wij zijn zozeer één met Hem dat wij in onze liefde als Christus worden. Zijn liefde leeft en werkt in en door ons. Zij is de onze en wij zijn de zijne. Dat is meer dan een voorbeeld ter navolging of een steuntje in de rug Christus zelf is in ons werkzaam.
Onze krijgsdienst en discipline als milites Christi (“strijders van Christus) gaan veel verder dan het goede voorbeeld. De eerste eigen prefatie voor deze liturgische tijd wijst op het belang van meer toeleg op het bidden, van grotere aandacht voor de liefde tot de naaste en grotere trouw aan de sacramenten om in die gesteldheid met vreugde en een zuiver hart naar het Paasfeest op te gaan. Vooral heilzaam in dit kader is de volledige, actieve en bewuste deelname aan het de liturgie met name aan het mysterie van de H. Mis en de H. Biecht.
(1)    Het Pelagianisme, onder andere bitter bevochten door de H. Augustinus van Hippo in de 4e en 5e eeuw, was een ketters geloof dat stelde dat de erfzonde de menselijke natuur niet had verwond en dat onze wil in staat is het goede of kwade te kiezen zonder de hulp van Gods genade. Daarnaast geloofde hij wel dat Gods genade bij elke goede daad hielp. Pelagius geloofde niet dat de gehele mensheid schuldig in de zin van Adam was. Hij vond dat Adam de mensheid door zijn slechte voorbeeld had veroordeeld, en dat Christus' goede voorbeeld de mensheid een weg naar de verlossing bood, door het offer en door de opvoeding van de wil, maar dat de mensheid zelf volledig de verantwoordelijkheid droeg voor zijn redding.

(Tekst voor een deel onder dank ontleend aan  Father Zuhlsdorf,WDTPRS)